Hoe Wilhelmina Drucker de weg baande naar de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht

Written by 
Evolutie, 19 juli 1893 (fragment) Evolutie, 19 juli 1893 (fragment)

Opmerkelijk genoeg hoorde vrouwenkiesrecht niet bij de eerste feministische eisen waarmee Wilhelmina Drucker aan de slag ging nadat in oktober 1889 de Vrije Vrouwenvereeniging (VVV) was opgericht. Dat waren namelijk de afschaffing van de reglementering van prostitutie en de wettelijke gelijkstelling van ongehuwde moeders met gehuwde moeders en van in en buiten echt geboren kinderen. Volgens haar moesten vrouwen in hun levensonderhoud kunnen voorzien met ‘eerlijk werk’, in plaats van door prostitutie ofwel een huwelijk – zij zag geen groot verschil tussen die twee. Om hun economische zelfstandigheid mogelijk te maken eiste ze openstelling voor vrouwen van alle opleidingen en beroepen. Verder verzette ze zich tegen de bijzondere wettelijke bescherming van vrouwenarbeid, waarmee de Tweede Kamer in mei 1889 een begin had gemaakt. De Arbeidswet die toen was ingevoerd liet de werktijden van volwassen mannen helemaal vrij, maar legde die van alle vrouwen en van jonge mannen beneden de 16 jaar aan banden – althans als ze in een fabriek of werkplaats werkten. Drucker vergeleek de speciale bescherming van vrouwen wel met die van een kanarie in een kooitje: het vogeltje werd goed verzorgd, maar was nooit gevraagd of het soms liever vrij wilde zijn.[1] De concurrentiepositie van vrouwen op de arbeidsmarkt ten opzichte van mannen verslechterde namelijk door deze wetgeving en dat maakte het vrouwen nog lastiger hun eigen brood te verdienen.

Met dit standpunt stelde ze zich diametraal op tegenover de socialistische beweging. De aanvankelijk door haar zo bewonderde leider Ferdinand Domela Nieuwenhuis eiste namelijk – naast een achturige werkdag voor mannen – een zesurige voor vrouwen, zodat zij tijd hadden om het huishouden aan kant te maken voordat hun echtgenoot thuis kwam. Als Tweede Kamerlid (de enige socialist onder de honderd leden) had hij zich daarom verzet tegen de Arbeidswet, die de arbeidsdag van vrouwen slechts beperkte tot elf uur plus twee uur schafttijd.[2] Uit deze wetgevingsgeschiedenis bleek duidelijk dat vrouwen de volksvertegenwoordiging ook niet aan socialistische mannen konden overlaten. Zo kwam Drucker binnen een jaar na de oprichting van de VVV toch uit bij de vrouwenkiesrechteis, en dan meteen met een radicale versie daarvan.

Heerenveen

Wilhelmina Drucker zette vrouwenkiesrecht op de politieke agenda op zondag 17 augustus 1890, bij een openluchtmeeting voor algemeen kiesrecht op een weiland bij Heerenveen. De organisatie, een samenwerkingsverband van de Friese Volkspartij met de noordelijke afdelingen van de Nederlandsche Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht (NBAKS) had Drucker – als enige vrouw naast negen mannen – gevraagd daar het woord te voeren. Zij was in die kringen als spreekster bekend en gewaardeerd geraakt door haar eerdere voordrachten over prostitutie. Vrouwenkiesrecht was voor haar een nieuw onderwerp en ze maakte in Heerenveen dan ook het voorbehoud dat ze zich er nog niet grondig in had verdiept. Evengoed was het een redevoering met grote repercussies. Dat kwam niet doordat het de eerste keer was dat een vrouw het woord voerde op zo’n grote openluchtmanifestatie (er waren zeker twaalfduizend mensen op af gekomen) en dan bovendien over vrouwenkiesrecht. En evenmin doordat ze naast het actief kiesrecht ook de verkiesbaarheid van vrouwen in vertegenwoordigende lichamen bepleitte, hoezeer dat ook een tot dan toe ongehoord standpunt was, dat zij ook nog eens verdedigde met het argument dat vrouwen op een vrouw moesten kunnen stemmen omdat zij er niet op konden rekenen dat mannen als volksvertegenwoordigers de belangen van vrouwen zouden behartigen.[3]

Nee, ondanks deze motie van wantrouwen tegen mannelijke volksvertegenwoordigers, inclusief degenen die in de toekomst door algemeen mannenkiesrecht verkozen zouden worden, maakten socialisten niet Druckers pleidooi voor passief kiesrecht tot hun mikpunt; en ook niet haar voorstel om het vrouwenkiesrecht geleidelijk in te voeren, te beginnen met die vrouwen die belasting betaalden of tenminste hun eigen brood verdienden. Nee, het aangrijpingspunt van socialistische hoon werd haar idee om bij die geleidelijke invoering het kiesrecht ook te geven aan ontwikkelde vrouwen, bijvoorbeeld vrouwen met een onderwijsakte. Drucker onderbouwde dat met haar ervaringen in Amsterdamse socialistische kring, waar ze had gemerkt dat vrouwen uit de arbeidersklasse nog erg weinig idee hadden van politiek en maatschappij. Vandaar haar vrees dat die vrouwen het slachtoffer zouden worden van stemadviezen van de kant van mannen: ‘Indien de vrouw van het heden het kiesbiljet kreeg, zou zij, in eene luttele spanne tijds, die enkele privilegiën welke de wet haar nog geeft, verdobbeld hebben.’[4] Ze verwachtte dus dat mannen bij zo’n advies wél oog zouden hebben voor hun eigen belang, maar niet voor dat van vrouwen.

Dit principieel feministische standpunt was een brug te ver voor Domela Nieuwenhuis en zijn volgelingen, voor wie algemeen mannenkiesrecht – arbeiderskiesrecht – prioriteit had. Hun afkeer wekt verbazing, want Druckers inspiratiebron was de parabel over Thugater en ander werk van Multatuli over het vrouwenvraagstuk, waarin juist het eigenbelang van mannen met hun privileges aan de kaak werd gesteld. Multatuli was een in de socialistische beweging alom bewonderde schrijver en in navolging van zijn Idee 451 had ook Domela Nieuwenhuis zelf in 1879 al eens voor vrouwenkiesrecht gepleit.[5] Maar vanaf 1883 werd zijn lijn – in navolging van Die Frau und der Sozialismus, het boek van de Duitse sociaaldemocraat August Bebel – steeds meer dat mannen en vrouwen samen in de socialistische beweging moesten optrekken tegen het kapitalisme. Dit was het standpunt dat hij na haar optreden in Heerenveen tegen Drucker aanvoerde. Zij stelde daar tegenover dat een afzonderlijke vrouwenorganisatie als de VVV wel degelijk nodig was, aangezien vrouwen op achterstand stonden ten opzichte van alle mannen, van welke stand of ontwikkeling ook. Dit meningsverschil leidde tot tirades in Recht voor Allen, het blad van Domela Nieuwenhuis, tegen Drucker en haar medestandsters, die daar werden uitgemaakt voor ‘dames’ en hun standpunt voor ‘bourgeois’. Het betekende het einde van de vriendschappelijke betrekkingen tussen Drucker en Domela Nieuwenhuis.[6]

Algemeen kiesrecht

Na de meeting in Heerenveen kwam kiesrecht regelmatig aan de orde op VVV-vergaderingen. Aanvankelijk hield Drucker vast aan de lijn dat vrouwenkiesrecht – actief stemrecht en meteen ook de verkiesbaarheid van vrouwen – geleidelijk moest worden ingevoerd, om te beginnen voor vrouwen die een beroep uitoefenden of een akte hadden. Aan algemeen vrouwenkiesrecht kon in haar visie pas worden gedacht nadat algemene leerplicht was ingevoerd (dat zou pas in 1901 gebeuren), want vrouwen hadden enige ontwikkeling nodig om het stemrecht goed te kunnen gebruiken.[7] Maar haar opvattingen waren duidelijk in beweging, want op een vergadering van de VVV in januari 1891 riep ze de aanwezigen ook op zich aan te melden bij De Unie, een sinds 1880 bestaande niet-socialistische vereniging die een paar jaar eerder was omgevormd in de Amsterdamse afdeling van de Nederlandsche Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht (NBAKS). Die bond was het samenwerkingsverband van alle voorstanders van algemeen kiesrecht en verenigde socialisten en radicaal-liberalen. Volgens Drucker moesten vrouwen daar lid van worden om te laten zien dat het hen ernst was met de vrouwenkiesrechteis.[8] Haar nieuwe strategie werd nu om de beweging voor algemeen kiesrecht als geheel van binnenuit zo veranderen dat dat streven daadwerkelijk algemeen mannen- én vrouwenkiesrecht zou gaan inhouden.

De kiesrechtkwestie werd begin 1891 zeer actueel door de Kamerverkiezingen die in juni zouden worden gehouden. De NBAKS voerde landelijk campagne om zoveel mogelijk voorstanders van algemeen kiesrecht verkozen te krijgen. In Amsterdam was er voor dat doel een tijdelijk samenwerkingsverband gevormd van een tiental organisaties, waarbij de VVV zich aansloot. Zij presenteerde een lijstje van door haar gesteunde kandidaten voor de Tweede Kamer waarop ook, om de eis van passief vrouwenkiesrecht te onderstrepen, een zogenaamde protestkandidaat, het VVV-lid Petronella Meuleman-van Ginkel, die als vrouw natuurlijk onverkiesbaar was.[9] Dit voorbeeld – het kandidaat stellen van een vrouw – werd door de socialisten niet gevolgd, waarmee zij volgens Drucker lieten zien dat zij helemaal geen voorstanders waren van gelijke rechten voor mannen en vrouwen.[10] Wel een VVV-succesje was dat er op de kiesrechtmeeting van de samenwerkende Amsterdamse organisaties op zondag 24 mei 1891 op het terrein achter het Rijksmuseum, waar meer dan dertigduizend mensen aanwezig waren, naast vijftien mannen ook twee spreeksters optraden: Wilhelmina Drucker en haar mede-VVV-lid Anna Riecker. Drucker eiste daar kiesrecht voor op zijn minst die vrouwen die door eigen arbeid in hun levensonderhoud voorzagen. Ook protesteerde ze tegen pogingen verdeeldheid te zaaien onder vrouwen die voor hun rechten streden. Volgens haar was er wat dat betreft geen verschil tussen ‘vrouwen der proletariërs’ en ‘bourgeoisvrouwen’.[11]

In dezelfde tijd publiceerde Drucker de brochure Een woordje aan “De vrouwen van Nederland”, waarin ze aan een lezerspubliek dat weinig van politiek wist, uitlegde waarom vrouwenkiesrecht zo belangrijk was. Ze somde wetsartikelen op waardoor vrouwen minder rechten hadden dan mannen, met als grootste onrecht het bestaande huwelijksrecht. Ze hamerde erop dat dit soort wetgeving nooit tot stand zou zijn gekomen als vrouwen er ook een stem in hadden gehad. Vervolgens legde ze uit dat ook een grote groep mannen nu nog van het kiesrecht was uitgesloten, zodat op dit gebied de sekse-ongelijkheid nog niet zo schrijnend was. Maar dat zou veranderen door de – geleidelijke – invoering van algemeen mannenkiesrecht:

Zoolang de wet naast haar ook mannen uitsluit is er nog altijd, hoe weinig ook, sprake van gelijkheid; van den dag af echter dat den man recht geschiedt, zal zij staan buiten: het “mensch” zijn.[12]

Dat moest worden voorkomen en daarom moesten vrouwen nu voor hun kiesrecht gaan strijden, en meteen ook voor het recht om gekozen te worden, want: ‘De vrouw moet de vrouw vertegenwoordigen.’[13]

Misschien hoopten Drucker en de haren nog dat er, anders dan bij de socialisten met hun klassenstrijdretoriek, in de meer radicaal-democratisch gezinde vleugel van de kiesrechtbeweging wél medestanders te vinden zouden zijn voor een zodanige verbreding van het begrip ‘algemeen kiesrecht’ dat ook vrouwenkiesrecht eronder kwam te vallen. De teleurstelling kwam toen minister Tak van Poortvliet in september 1892 zijn ontwerp-Kieswet had gepresenteerd.[14] Dat ontwerp, dat aan driekwart van de volwassen mannen kiesrecht zou geven, werd namelijk door beide richtingen in de beweging voor algemeen kiesrecht, zowel door de socialisten als door de radicalen, enthousiast begroet. Op een door De Unie belegde meeting over het wetsontwerp, op 1 november 1892 in het Amsterdamse Frascati, wees Drucker het wetsontwerp af omdat de kans op uitbreiding naar vrouwenkiesrecht er nog kleiner door zou worden. Ze stelde voor om een bespreking van de politieke rechten van vrouwen in de Kamer uit te lokken door middel van een adres aan de regering, maar kreeg daarvoor geen steun.[15]

Mogelijk dacht Ducker bij dit voorstel aan het voorbeeld van Engeland. Daar was de gezamenlijke vrouwenkiesrechtbeweging in datzelfde jaar 1892 namelijk begonnen handtekeningen te verzamelen onder ‘An appeal from women of all parties and all classes’, een petitie die om vrouwenkiesrecht vroeg en uiteindelijk door meer dan 250.000 vrouwen zou worden getekend. Het was in dezelfde tijd dat Drucker haar internationale contacten uitbouwde, nadat ze als vertegenwoordigster van de VVV had deelgenomen aan het internationale socialistische congres in Brussel in augustus 1891. Haar toelating daar was niet zonder slag of stoot gegaan en juist die openbare schermutselingen met de Nederlandse socialisten hadden haar veel internationale aandacht opgeleverd. Zo kreeg ze contact met de Londense Women’s Progressive Society (WPS), een organisatie van radicale feministen met wie Drucker zich ongetwijfeld verwant heeft gevoeld.[16] Waarschijnlijk raakte zij langs die weg op de hoogte van de initiatieven die in Engeland werden genomen om vrouwenkiesrecht te krijgen.

Oprichting

Naar wij van bevoegde zijde vernemen, bestaat alhier het plan zich tot verschillende vooruitstrevende personen in den lande te wenden, ter vorming van een centrale vereeniging die in navolging van Engeland, uitsluitend en alleen optreedt voor het kiesrecht der vrouw.[17]

Zo stond te lezen in de rubriek ‘Binnen de Grenzen’ in het derde nummer (van 19 april 1893) van de eerste jaargang van Evolutie, het blad waarvan Drucker (samen met Dora Schook-Haver) begin maart het eerste proefnummer de wereld in had gestuurd en dat zich net als de VVV nadrukkelijk politiek neutraal wilde opstellen.[18] In het nummer van 3 mei verscheen vervolgens de tekst van een circulaire die binnenkort verzonden zou worden aan ‘verscheidene, als vooruitstrevend bekend staande mannen en vrouwen in den lande’, ondertekend door zeven VVV-leden, onder wie natuurlijk Wilhelmina Drucker. Het bericht in Evolutie noemde het een ‘zeker hoogst gematigd op touw gezet plan’ en sprak de hoop uit dat vooral ‘vrouwen, uit welken stand ook gesproten, arbeidster of “noble dame”, welken godsdienst of partij ook toegedaan’, hun ‘trots, partijstrijd of klassenhaat’ opzij zouden zetten om gezamenlijk voor hun mensenrecht op te komen.[19]

Maar eerst kregen vrouwen nog een laatste kans om samen op te trekken met de groep mannen die nu nog geen kiesrecht hadden, maar dat zouden krijgen als het ontwerp-kieswet van Tak van Poortvliet eenmaal zou zijn aangenomen. Tot die groep behoorden niet de bedeelden en de tuchthuisboeven, want die bleven er van uitgesloten. Nee, het waren mannen die weliswaar niet tot het rijkste, maar wel tot ‘het arbeidzaamste deel der natie’ behoorden, aldus een tweedelig hoofdartikel in Evolutie dat waarschijnlijk van de hand van Drucker was. Aangezien de vrouwen voor wie zij in eerste instantie kiesrecht wilde, ook deel uitmaakten van dat deel der natie, hoefde niemand zich volgens haar voor dit samen optrekken te schamen. De artikelen verschenen voorafgaand aan de grote landelijke openluchtmeeting voor algemeen kiesrecht op zondag 23 juli 1893. Die was belegd door de NBAKS en andere organisaties aan de vooravond van het Kamerdebat over het ontwerp-Tak van Poortvliet, op een terrein aan de Linnaeusstraat in Amsterdam. Nadat het organiserend comité had toegezegd als leuze algemeen kiesrecht voor mannen én vrouwen te voeren, besloot de VVV aan de meeting mee te werken. Als spreekster vaardigde zij Schook-Haver af, die in NBAKS-kring iets minder controversieel was dan Drucker.[20]

Toch zou dat ook meteen de laatste samenwerking tussen de VVV en de algemeen-kiesrechtstrijders van de NBAKS zijn. Niet omdat het wetsontwerp werd aangenomen, want dat gebeurde niet (het kreeg niet voldoende steun in de Kamer), maar omdat er naar aanleiding van het Kamerdebat erover een enorm conflict ontstond tussen de VVV en de beweging voor algemeen kiesrecht.[21] De aanleiding was de bijdrage aan dat debat van het conservatief-liberale Kamerlid Rutgers van Rozenburg. Hij was degene die het daar het meest uitgesproken opnam voor vrouwenkiesrecht, maar hij combineerde dat met een frontale aanval op de socialistische voorstanders van algemeen mannenkiesrecht. Dat deed hij door te stellen dat de taal en de denkbeelden die te horen waren van ‘sommige vrije vrouwen’ in hun vergaderingen gunstig afstaken bij wat er te horen viel bij haar ‘socialistische broederen’. Tevens presenteerde hij algemeen vrouwenkiesrecht als een mogelijk tegengif tegen algemeen mannenkiesrecht. Hij zag namelijk

hoe onze vrouwen zwoegen, hoeveel beleid, ja vernuft zij aan de dag leggen, om haar huishouden op de been te houden met het klein gedeelte van zijn weekverdiensten, door den man des Zaterdagavonds na afrekening met den kroeghouder tehuis gebracht[22].

Daarmee stelde hij algemeen mannenkiesrecht en vrouwenkiesrecht tegenover elkaar. Dat konden de activisten voor algemeen kiesrecht die enthousiast waren over het wetsontwerp-Tak van Poortvliet, ook degenen die geen aanhangers waren van Domela Nieuwenhuis, niet over hun kant laten gaan. Bij een protestmeeting tegen de uitspraken van Rutgers van Rozenburg op 16 augustus 1893 beweerde Vitus Bruinsma zelfs dat de kiesrechtbeweging helemaal niet om vrouwenkiesrecht vroeg. Toen Dora Schook-Haver vanuit de zaal protesteerde, antwoordde hij dat vrouwen beter hun mannen konden helpen het algemeen mannenkiesrecht te bemachtigen.[23] Dat was het moment waarop duidelijk werd dat het de beweging voor ‘algemeen kiesrecht’ alleen om algemeen mannenkiesrecht ging.

Voor de VVV betekende dit de definitieve breuk met de beweging voor algemeen (mannen)kiesrecht. Gemotiveerder dan ooit zette de VVV het plan voor een afzonderlijke organisatie voor vrouwenkiesrecht door, waarvoor in mei 1893 de eerdergenoemde circulaire was verspreid die sympathisanten had opgeroepen zich te melden. Die hadden zich gemeld, en met hen belegden de initiatiefneemsters van de VVV een vergadering op 16 november 1893 waar het besluit viel: de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht zou daadwerkelijk worden opgericht. En zo sloeg Wilhelmina Drucker, drie jaar na haar eerste redevoering voor een publiek van aanhangers van algemeen kiesrecht, een nieuwe weg in in de vrouwenkiesrechtstrijd.


Noten

[1] ‘De Vrouw’, Radicaal weekblad 11-5-1890.

[2] Handelingen TK 1888-1889 (19-3-1889) 839, 842-843; Marianne Braun, ‘”Die groote, machtige vereeniging ‘vrouw’”. De Vrije Vrouwenvereeniging: van civil society naar public sphere’, De negentiende eeuw 33 (2009) 203-204.

[3] Ulla Jansz, ‘Dameskiesrecht en herenkiesrecht. De beweging voor algemeen kiesrecht tegenover vrouwenkiesrecht, 1890-1893’, Historica 42 (2019) 2, 24-26.

[4] W. Drucker, ‘Mijne houding op de Meeting te Heerenveen’, Friesch Volksblad 5-10-1890.

[5] Ulla Jansz, ‘Vrouwenkiesrecht als omstreden kwestie onder Nederlandse feministen, 1870-1900’, De moderne tijd 1 (2017) 283.

[6] Fia Dieteren, ‘Ferdinand Domela Nieuwenhuis en de vrouwen’, in: J. Frieswijk, J.J. Kalma en Y. Kuiper (red.), Ferdinand Domela Nieuwenhuis. De apostel van de Friese arbeiders (Drachten/Leeuwarden 1988), 38-40.

[7] ‘Stadsberichten: Vrije Vrouwen Vereeniging’, Algemeen Handelsblad 12-12-1890 (avondblad).

[8] ‘Stadsberichten: De Vrije Vrouwenvereeniging’, Algemeen Handelsblad 10-1-1891 (avondblad).

[9] Braun, ‘”Die groote, machtige vereeniging ‘vrouw’”, 205.

[10] ‘Binnenland’, Recht voor allen 17-6-1891.

[11] Jansz, ‘Dameskiesrecht en herenkiesrecht’, 27.

[12] W. Drucker, Een woordje aan “De vrouwen van Nederland”, 10.

[13] W. Drucker, Een woordje aan “De vrouwen van Nederland”, 11.

[14] ‘De waarachtige historie van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht’, Evolutie 27, 2 (16-4-1919).

[15] ‘Binnenland: De Kieswet’, Algemeen Handelsblad 2-11-1892 (ochtendblad); ‘Stadsnieuws: Alg. Kies- en Stemrecht’, Het nieuws van den dag 3-11-1892.

[16] Myriam Everard en Mieke Aerts, ‘Forgotten intersections. Wilhelmina Drucker (1847-1925), early feminism, and the Dutch-Belgian connection’, Revue Belge de Philologie et d’Histoire /Belgisch tijdschrift voor filologie en geschiedenis 77 (1999), 440-472; Julie Carlier, ‘A forgotten instance of women’s international organizing. The transnational feminist network of the Women’s Progressive Society (1890) and the International Women’s Union (1893-1898)’, in: Oliver Janz en Daniel Schönpflug (red.), Gender history in a transnational perspective. Networks, biographies, gender orders (New York/Oxford 2014), 80-81.

[17] ‘Binnen de grenzen’, Evolutie 1, 3 (19-4-1893).

[18] ‘Ons doel’, Evolutie 1, Proefnr. [1] (8-3-1893).

[19] ‘Binnen de grenzen’, Evolutie 1, 5 (3-5-1893).

[20] ‘De meeting voor algemeen kiesrecht I-II’, Evolutie 1, 15 (12-7-1893) en 16 (19-7-1893).

[21] Jansz, ‘Dameskiesrecht en herenkiesrecht’, 29.

[22] Handelingen TK 1892-1893 (1-8-1893) 1673.

[23] Jansz, ‘Dameskiesrecht en herenkiesrecht’, 29.


Twitter Social Icon Circle Color

Additional Info

  • Gepubliceerd: 21 augustus 2019
Last modified on 11 February 2020