Juffrouw Cohen en Het Vrije Woord, of: de Vrije Vrouwenvereeniging en Multatuli

-  
Grietje Cohen in 1909 (uitsnede uit groepsportret gemaakt bij het 20-jarig bestaan van de VVV) Grietje Cohen in 1909 (uitsnede uit groepsportret gemaakt bij het 20-jarig bestaan van de VVV) SFA, Haarlem

Een jaar na de oprichting van de Vrije Vrouwenvereeniging (VVV), op zondag 19 oktober 1890, treedt een bestuurslid van de VVV, ‘juffrouw Cohen’ – het kan dus zowel Grietje als haar zuster Henriette geweest zijn – op voor de Rotterdamse vereniging Het Vrije Woord, een vereniging ‘tot bevordering der vrije gedachte’. Dat weten we, omdat de katholieke pers in die tijd de bewegingen van de VVV nauwkeurig volgde, en ook van dit optreden een – uiteraard afkeurend – verslag uitbracht. Zo publiceerde de Rotterdamse krant De Maasbode op 21 oktober 1890 een nogal laatdunkend verslag van de spreekster en haar lezing. ‘Juffrouw Cohen’ wordt ‘de trouwe medehulp van juffrouw M. Drucker uit Amsterdam’ genoemd, die, anders dan de laatste, niet voor de vuist kan spreken en haar lezing dus moet voorlezen. Dat maakt dat zij, zo zou zij haar publiek hebben toevertrouwd, haar lezingen altijd kort hield: je moet ze helemaal uitschrijven en als je ze eenmaal hebt ‘opgedreund’ heb je er verder niets meer aan. Dat publiek bestond overigens volgens de Maasbode-verslaggever uit zo’n 60 mensen, ‘waaronder een 20tal dames en een zuigeling’, en die zuigeling, dat was natuurlijk een dankbaar element in het verslag. Als die de spreekster niet in de rede viel, dan overschreeuwde hij haar wel zó, ‘dat hare woorden zeer dikwijls verloren gingen’.

Toch ving de verslaggever nog genoeg op dat de moeite van het memoreren waard is. Zo vertelt Henriette (of Grietje) Cohen, dat zij in de jaren 1880 regelmatig naar de avonden van de Multatuli-Vereeniging ging, omdat daar ook vrouwen kwamen, wat bij de volksvergaderingen die de socialisten hielden niet het geval was – een omstandigheid die in 1889 tot de oprichting van de VVV leidde. Verder zou haar lezing bestaan hebben ‘uit de samenflansing van een parabel van Multatuli en de vertaling der voorrede van een werk van mevr. Zeppikoff’. Mevrouw Zeppikoff is vooralsnog een onbekende, maar die parabel van Multatuli is zonder enige twijfel de ‘Achtste geschiedenis van gezag’ uit diens Minnebrieven uit 1861, de parabel over Thugatèr, die, omdat zij een meisje is, door haar vader en haar broers moedwillig klein gehouden wordt door haar niets te laten leren en haar bovendien wijs te maken ‘dat weten, begrijpen en begeeren ... zondig is voor een meisje’. Het is een parabel die in de vroege jaren van de vrouwenbeweging en nog vele jaren nadien op tal van feministische bijeenkomsten werd voorgelezen en vele vrouwen de ogen opende voor het onrecht, dat vrouwen in naam van de bijbel en de christelijke traditie werd aangedaan. Grietje (of Henriette) Cohen sluit dan ook af met een pleidooi voor een volledig gelijke opvoeding van meisjes en jongens. Meisjes moesten hetzelfde kunnen leren als jongens, maar omgekeerd moesten jongens ook leren koken, naaien en wassen.

Op dezelfde dag was in de Amsterdamse krant De tijd eveneens een verslag van de lezing van Henriette, of Grietje, Cohen te lezen, dat diezelfde dag in verkorte vorm ook in de Roermondse Maas- en Roerbode wordt afgedrukt. Mevrouw Zeppikoff en de zuigeling ontbreken hierin, maar Multatuli komt er des te sterker in naar voren:

Dat het lezen van romans de schromelijkste gevolgen na zich sleept, is een algemeen bekende waarheid, maar wordt zelden bewezen door de getuigenis der betrokken personen zelven. Gisteren echter heeft juffrouw Cohen, bestuurslid der Vrije Vrouwen-Vereeniging te Amsterdam, verklaard in een redevoering, welke zij hier in de Vereeniging Het vrije woord hield, dat zij door het lezen van romans ertoe gekomen is, om als dame alleen te gaan naar de vroeger te Amsterdam bestaan hebbende Multatuli-Vereeniging. Door hetgeen zij daar hoorde is zij geworden wie en wat zij thans is. De lezing van Multatuli heeft haar en juffrouw Drucker – juffrouw Cohen verklaarde dit openlijk – ertoe gebracht om de Vrije Vrouwen-Vereeniging op te richten. Wat zij over de slavernij der vrouw, zooals dit woord thans volgens de leer der vrije vrouwen verstaan wordt, vertelde, bevatte geen enkel nieuw gezichtspunt, zoodat de vermelding ervan overbodig genoemd kan worden. Volgens juffrouw Cohen is het thans meer dan tijd, dat de moeders bij de opvoeding der kinderen eraan denken, haar zoons evenals haar dochters naaien, mazen, stoppen en andere vrouwelijke handigheden te leeren, want in de coöperatieve maatschappij, die volgens juffrouw Cohen in aantocht is, zal de man hetzelfde werk als de vrouw moeten doen. Van de gelegenheid om met juffrouw Cohen in debat te treden, werd geen gebruik gemaakt, ofschoon zij herhaaldelijk erop aandrong.

Ook uit dit verslag blijkt de Multatuli-Vereeniging in de aanloop naar de VVV een belangrijke rol gespeeld te hebben. Van deze vereniging is maar weinig meer bekend dan dat ze in 1888, een jaar dus na het overlijden van Multatuli, in Amsterdam werd opgericht om de ideeën van Multatuli te populariseren. Daartoe werden regelmatig lezingen gehouden, onder anderen door Willem Meng, een Rotterdamse predikant die midden jaren 1870 de kerk verliet, maar desondanks doorging met elke zondag in het openbaar te preken, waarbij niet meer de bijbel, maar het werk van Multatuli zijn inspiratiebron was en hij het christendom steeds feller bekritiseerde. De toeloop was massaal, de reacties uit orthodox-christelijke kring heftig en uiteindelijk ook gewelddadig, zodat hij alleen nog onder politiebewaking de straat op kon en de zaal waarin hij zijn preken hield door mariniers werd beveiligd. Dit bracht hem ertoe in 1882 in Rotterdam een eigen vereniging op te richten, Het Vrije Woord, de vereniging waar Henriette (of Grietje) Cohen in oktober 1890 haar lezing zou houden.

Maar niet alleen dit multatuliaans geïnspireerde vrijdenkersmilieu stond volgens Grietje (of Henriette) Cohen aan de basis van de VVV, het was het werk van Multatuli zelf dat haar en Wilhelmina Drucker ertoe had gebracht de VVV op te richten, zoals de verslaggever van De tijd uit haar mond optekende.

Dat hoeft ons niet te verbazen. De invloed van Multatuli op de feministen van de Eerste Golf is veel groter geweest dan tot op heden is aangenomen. Het vrijgevochten gedrag waar hij vrouwen uit zijn omgeving toe inspireerde of dat hij in hen versterkte, zijn feministische ideeën, maar zeker ook zijn prominente religiekritiek, heeft meerdere generaties vrouwen tot een radicaal, seculier feminisme gebracht. Meer daarover is te lezen in De minotaurus onzer zeden. Multatuli als heraut van het feminisme, een bundel die onlangs is verschenen. Laat u vooral ook het artikel van Marianne Braun over Wilhelmina Drucker als multatuliane dat daarin is opgenomen niet ontgaan!


Verder lezen

 - Myriam Everard & Ulla Jansz (red.), De minotaurus onzer zeden. Multatuli als heraut van het feminisme, Amsterdam 2010


BRONNEN

- Jannes Houkes, ‘Willem Meng en zijn verenigingen “Het Vrije Woord” en “Wie denkt overwint”’, Bulletin Nederlandse arbeidersbeweging nr 37 (maart 1995) 19-40

- Atte Jongstra, De multatulianen: 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde, Amsterdam 1985, i.h.b. 95 en 99-101

 

Aanvullende informatie

  • Gepubliceerd: 14 december 2010
Laatst aangepast: 17 november 2019

Wilhelmina Drucker