Evolutie

- februari 1926 -

Laatste nummer, gewijd aan de nagedachtenis van Mevr. W. DRUCKER, in leven Redactrice van dit blad

A. F. A. van Campen-Doesburg

De slag is gevallen; heengegaan onze geachte en beminde vrouw, Mevrouw W. Drucker.

Wel hebben de vrouwen van het heden haar te danken, de werkzame onvermoeide speurster voor de vrouwenbelangen.

Haar leven heeft zij gesteld in den dienst voor de vrouw.

Als gisteren herinner ik mij, als mede-oprichtster der „Vrije Vrouwenvereniging”, den avond van October 1889.

Op haar „initiatief” schaarden de zes vrouwen zich om haar. Helaas zijn er van die zes maar twee over, doch die herinneren zich met groote duidelijkheid den eersten opzet van de vrouwenbeweging hier te lande. Neen, zij dachten geen oogenblik aan eer of roem voor haar zelven. Integendeel, zij stelden zich voor de „brug” te vormen, waar de anderen, beter geschoolden en in den strijd des levens gehard, over heen konden gaan. Met groote duidelijkheid stelden zij zich op het standpunt, dat strijd en moeite haar deel zouden zijn, maar dat met inspanning van al hun krachten, zeer zeker hiervan iets terecht zou komen.

Dat dit is gelukt, hiervoor hebben wij haar te danken, onze talentvolle Mevrouw W. Drucker. Haar heerlijke gave van hoofd en hart heeft zij gewijd aan de belangen der vrouw: met onnavolgbaren speurzin heeft zij in het blad „Evolutie” en waar voor de vrouw tot verbetering harer „positie” iets te bereiken viel, gearbeid, onvermoeid.

En daarvoor hebben wij haar gedachtenis te eeren. Want zij was de ziel. En al is haar stoffelijk overschot vernietigd, haar werk blijft. Want zelfs al is de „brug” door de omstandigheden en den loop der tijden teniet gegaan, geen nood, de grondslagen zijn gebleven, die kunnen nooit worden vernietigd, daarop is voortgebouwd, en ik zal steeds met groote dankbaarheid herdenken een heel klein steentje hiertoe te hebben mogen bijdragen.

C. M. Beyllonse-Peyra

In Memoriam

Mevr. W. Drucker is van ons heengegaan en wij hadden haar nog zoo noodig, doch haar taak was volbracht. „Zalig zijn de rechtvaardigen, want zij zullen den dood niet zien”, en zij ook ging slapende, zich niet bewust te sterven. Vrijdag telefoneerde ik: „O, ik ben veel beter heb geen pijn meer, geen koorts, blijf toch maar in bed, kom je eens gauw aan?” Zaterdag worden wij geroepen, toen wij kwamen was zij niet meer, welk een ontmoeting, welk een ontroering, dood, Mevr. Drucker die voor mij in haar leven zooveel is geweest.

Mijne kennismaking met haar was in 1877, zij had toen een zeer moeilijken tijd, doch haar arbeidszin en heldere geest brachten haar over deze moeilijkheden heen. Van dien tijd dateert onze vriendschap. Wat al vraagstukken werden er toen niet reeds ten hare huize behandeld, ofschoon wel niet het vrouwenvraagstuk, was toch de geheele onmondigheid der vrouw haar steeds een groote grief.

Bij het opkomen der sociale partij en het optreden van F. Domela Nieuwenhuis, werd bij haar het klare bewustzijn rijp van de noodzakelijkheid eener speciale vrouwengroep, zonder mannenleden, en hierdoor ontstond het woord „mannenhaatster”. Wie zal presideeren? was de vraag™ van den heer Domela Nieuwenhuis. „Wij”, antwoordde Mevr. Drucker. Door dit antwoord begreep men dat de vrouwen zelfstandig zouden optreden, dit hun een grief, welke zij maar al te duidelijk aan haar bewezen.

2 October 1889 werd de Vrije Vrouwenvereeniging, op initiatief van Mevr. Drucker, gesticht. Het waren er nog niet velen die zich aansloten, maar wat een opstand en beroering bracht het teweeg; bespotting, hoon, laster van het laagst allooi werden haar toegeworpen. „Het gaat er toch niet door dood”, verzekerde zij ons, „het vrouwenvraagstuk is geboren en laat zich niet meer terugdringen.”

Hoe was haar propaganda-reis door het Noorden van ons land in den winter 1891, uitgenoodigd door herbergiers om in hunne lokalen op te treden gelijk goochelaar of zanger; welke vrouw zou in die dagen den moed gehad hebben te doen wat zij toen gedaan heeft, om in de meest onherbergzame plaatsen en tegenover een publiek, zeker niet tot ernst en althans niet tegenover het vrouwenvraagstuk gestemd, haar meeningen te verkondigen. „Hoe hebt u den moed er toe?” „Ik heb geen sikkepitje moed, het moet, en al zijn er maar twee die me begrijpen, ben ik tevreden.” En aan Mevr. Drucker dankt de vrouwenbeweging in het Noorden van ons land haar bekendheid.

In 1891 werd de Vrije Vrouwenvereeniging door de S. D. uitgenoodigd ter congresse in Brussel. Mevr. Drucker ging als afgevaardigde er heen en nu werd door diezelfde S. D. voorgesteld de afgevaardigde te weigeren. Door Mevr. Drucker’s waardig en helder betoog kreeg de V.V.V. een groote bekendheid in het buitenland en kwam in contact met België, Frankrijk, Engeland en Duitschland. Mevr. Drucker werd uitgenoodigd in Brussel, Gent en Antwerpen, ter verkondiging harer denkbeelden en het doel der V.V.V.

In 1892 werd door Mevr. Drucker en Mevr. Haver besloten tot uitgave van het weekblad „Evolutie”. Wat al tegenkantingen hebben beiden (althans van den kant der vrouwen) niet ondervonden en het meest Mevrouw Drucker, zij de onzelfzuchtige, zich het minst op den voorgrond dringende, maar waarheid zeggende en wegwijzende vrouw. Wilhelmina Elisabeth Drucker, oud 17 jaar.

Niet alleen uw geest, uw kracht, ja zelfs uw nachtrust, hebt gij ons gegeven, maar zelfs een deel ook uwer financiën, want nimmer heeft de uitgave van „Evolutie” de kosten kunnen dekken. Tot aan uw laatste uur hebt gij ons vrouwen gegeven wat gij kondet geven.

O, hoe komt ter mijner herinnering het huis in het Sarphatipark, waar wij kleine groep bij elkander kwamen ter bespreking der vrouwenbelangen. Daar is gewerkt door haar, daar had Mevr. Drucker eene dubbele zware taak, de langdurige ziekte harer (ook door ons zoo geliefde) Moeder, die zij oppaste en verzorgde met een teederheid en liefde en noode haar plaats in deze afstond aan een der onzen, wanneer zij ter congresse ging. Aan de hierna volgende congressen werden door haar actief deelgenomen : 1897 in Brussel, in 1899 te Londen, in 1900 en 1906 te Parijs, in 1904 Berlijn, 1905 te Kopenhagen en 1909 in Amerika.

Velen leden der V.V.V. hadden zich aangesloten bij de Unie, welke in haar program de leuze had Alg. kiesrecht voor man en vrouw. Op de vergadering ter bespreking van het ontwerp : Tak van Poortvliet, gaven de heeren leden duidelijk te verstaan, dat zij niets voor het vrouwenkiesrecht zouden doen. Het was wederom Mevr. Drucker van wie het denkbeeld uitging tot het oprichten eener vereeniging uitsluitend voor vrouwenkiesrecht, welk in 1894 geconstitueerd werd.

Nu is zij van ons heengegaan, zij die nog zoo noodig was, maar haar taak was volbracht met de waarschuwing in haar laatste „Evolutie”, aan de vrouwen niet in de partijen te gaan ; hoe zij dien zullen opvolgen dit aan hun zelven. Mevr. Drucker, wat hebt ge ons veel gegeven, wat waart gij mild met uw rijkdom van geest, wat waren uw gaven groot.

Voor mij, Mevr. Drucker, zijt ge een geluk geweest in mijn leven en mij valt uw verlies zoo dubbel zwaar, en ik ben u steeds dankbaar voor de vriendschap en het vertrouwen, welke beide ik steeds van u genoten heb.

Dorothea C. Groot

Nu ik een enkel woord over Mevrouw Drucker zal schrijven, komen de herinneringen, zoovele en in zoo groote verscheidenheid, dat ik niet weet waar te beginnen en waar te eindigen.

Ik zie haar, keurig en correct, als deftige dame, de openbare vergaderingen van de Vrije Vrouwenvereeniging presideeren. Ik zie haar, zittend in haar hoogen leunstoel, I in haar gezellige woonkamer de bestuursvergaderingen leiden. Ik zie haar op de openbare vergaderingen van Vrouwenraad of andere Vereenigingen opstaan, haar . kleine stukjes papier met haar karakteristiek schrift nu en dan even dicht onder de oogen brengen en hoor haar krachtige stem, die nooit een woord sprak waar niet naar geluisterd werd, zeggen wat zij te zeggen had. Ik zie haar als spreekster hier, als debatster daar, als belangstellende weer ergens anders. Maar in alles en overal voelde men | de groote, sterke mensch, die een onvergetelijken indruk maakte, moest maken.

Het groote, logische verstand, dat men nooit genoeg kon bewonderen. Dat boven alles individueele. Terecht, de baanbreekster.

Zij ging den weg dien zij gaan moest. Zij vroeg niet of , keek niet om, naar wie volgden. Maar we moesten volgen. We konden niet anders. Duizenden moesten den weg op, dien zij voorging.

Een koninklijke vrouw, die een koninklijk antwoord kon geven op een koninklijke vraag.

Toen Mevrouw Drucker, met de andere dames van het Comité tegen het uitdrijven der vrouw uit den loonarbeid door de Koningin ontvangen werd, vroeg H. M.: „Behoort U ook tot de vrouwen die voor loon arbeiden?”

Haar antwoord was: „Neen Mevrouw, ik ben financieel onafhankelijk, maar ik ben de pionierster van de Nederlandsche Vrouwenbeweging en ik doe dit uit gevoel voor recht.”

Zoo waar wat van haar gezegd is: „Zoo iemand leeft maar eens in de honderd jaar.” En een niet genoeg te waardeeren voorrecht, zoo iemand van nabij gekend te hebben.

Mevrouw Drucker, ik dank U voor al het groote en mooie dat U in mijn leven gebracht hebt. Ik dank U voor al Uw zachtmoedigheid en vriendelijkheid.

A. van Breemen

Verlangen bij den leegen stoel

Ach, konden wij nog eens Uw stemme hooren,

Uw kloek figuur zich zien vleien op de bekende plaats.

Heel even nog Uw handen drukken,

Maar ach .... Helaas !

A. B. Scheltema Beduin-Hesterman

Art. 1053 B. W.

„Getrouwde vrouwen, minderjarigen, zelfs wanneer deze handligting hebben bekomen, onder curatéle gestelde personen, en alle degenen die onbevoegd zijn om verbindtenissen aan te gaan, mogen geene uitvoerders van uiterste wilsbeschikkingen zijn.”

Dit weinig gracieuse artikel, waarbij de getrouwde vrouw wordt gelijkgesteld met kinderen en onder curateele gestelden, las mijn man mij voor naar aanleiding van het bericht, dat Mevrouw Wilhelmina Drucker bij een olographisch testament van 24 Februari 1920 mij tot mede-executrice had benoemd in haar nalatenschap. In een noot onder aan den brief, dien de notaris mij zond, stond:

„Zooals u vernomen zult hebben, kan een getrouwde vrouw volgens de Wet geen executrice zijn. Voor de goede orde meende ik U van het bovenstaande toch mededeeling te moeten doen.”

„Voor de goede orde.”

Diep ontroerd was ik, toen ik vernam, dat de groote, de vereerde vrouw mij waardig had gekeurd voor een dergelijken post van vertrouwen!

In den moeilijken tijd van den oorlog tusschen 1917 en 1919 had ik als Secretares, zij als Presidente van het Vrouwencomité voor de Distributie, bijna dagelijks met haar verkeerd; moeilijke vraagstukken samen behandeld, brieven, meest aan de regeering, geconcipieerd, en steeds had mij verbaasd, haar uitgebreide en grondige kennis van verhoudingen en wetten. Voortdurend vraagde ik mij af, hoe ’t mogelijk was, zóó juist de beweegredenen van anderen te doorgronden, en zóó logisch gevolgtrekkingen te maken uit de daden en uitingen van anderen. Hiervoor had zij een zesde zintuig, dit was ook het geniale in Wilhelmina Drucker. En toch, ondanks haar scherp verstand en welversneden pen, hield ze „personen” en „zaken” volmaakt gescheiden. Wie zoo na met haar in kennis kwam, moest wel haar vereeren en bewonderen!

En die vrouw rekende mij de eer waardig, de uitvoerster van haar uiterste wil te zijn!

Maar was dat wel zoo?

Zou Mevrouw Drucker, die de Wet zoo door en door kende, vooral die wetten, waarbij de vrouw wordt achtergesteld, Artikel 1053 B. W. over ’t hoofd hebben gezien ?

Dat is bijna niet te denken, ik vermoed dat haar uiterste wilsbeschikking veel meer het doel had, nog na haar dood, schrijnend te laten voelen, hoe de wet hier de getrouwde vrouw achterstek bij de ongehuwde en... . de weduwe.

Het testament was bijna 6 jaar oud; had ik in dien tijd het ongeluk gehad mijn man te verliezen, dan zou ik wel gerechtigd geweest zijn als executrice op te treden, thans ben ik onmondig.

Hier wordt voor de zooveelste maal bevestigd, dat vrouwen het achterstellen door de wet het best voelen, als het haar eigen belangen raakt.

Ligt het niet op den weg van den Nationalen Vrouwenraad deze kwestie eens te bekijken? Is er wel aan gedacht door hen, die trachten de huwelijkswetten veranderd te krijgen?

Sophie Wichers

Met enkele woorden maak ik gebruik van de gelegenheid om in deze laatste „Evolutie” eerbiedige hulde te brengen aan Mevrouw Drucker zooals zij vóór en mèt ons leefde, vóór en mèt ons streed! Nooit ongeduldig wanneer zij overtuigd was dat men werkte zooveel men werken kon, altijd bereid te raden en te steunen, hebben wij enorm veel aan haar te danken!

Mochten de komende geslachten van vrouwen dit altijd in gedachten houden! de fakkel, aan haar hand ontvallen, overnemen en even eerlijk en groot als zij, strijden voor de verbetering zoo noodig in de positie der vrouw, dan zal haar levenswerk niet te vergeefs zijn geweest maar rijpe vruchten dragen.

M. W. H. Rutgers-Hoitsema

Wat Mevrouw W. Drucker op arbeidsgebied al voor de vrouw heeft gedaan Mevrouw W. Drucker was een vrouw van karakter, die door haar fiere houding, haar blik, haar zeggingskracht indruk maakte op ieder, die op een of ander gebied van maatschappelijke arbeid met haar in aanraking kwam. Zo ging het mij tenminste, toen ik haar, nu ruim 30 jaar geleden, in Februarie 1894 te Amsterdam voor't eerst zag. Dat was in de eerste ledenvergadering van de pas opgerichte Ver. v. Vrouwenkiesrecht, die ik bijwoonde en wel bijwonen moest, omdat ik in de oprichtingsvergadering van 4 Febr. 1894 tot bestuurslid gekozen was, en . . . na lang aarzelen op aansporing van mijn man de benoeming ook aanvaard en zelfs de funktie van Sekretares op mij genomen had.

Daardoor kreeg ik ongezocht het voorrecht Mevrouw W. Drucker dadeliik in haar volle kracht en begaafdheid te leren kennen. In het debat, bij de besprekingen blonk zij boven allen uit en bij elk besluit bleek zij, gesteund door Mevr. Schook-Haver en de Presidente, Mevrouw Versluys-Poelman, toch de grote stuwkracht te zijn die de richting aangaf die het Bestuur vooreerst te volgen had.

Daar kwam ik dan ook tot de overtuiging, dat er pioniersarbeid aan de oprichting van de Ver. v. Vrouwenkiesrecht was voorafgegaan en dat zij daarvan de ziel was geweest.

Van die dag af ben ik één van haar trouwe volgelingen geweest en ook gebleven. Haar voorbeeld, haar opofferingsgezindheid, haar onverzetteliike wil, haar woorden en inzichten, door „Evolutie” geregeld tot mij komende, hebben mij altijd weer bezield en de moed en de kracht gegeven om de strijd voor de ontvoogding van de vrouw te aanvaarden en tot het einde toe vol te houden.

En eenmaal in de vrouwenbeweging, kwam ik ook altijd weer in aanraking met Mevr. W. Drucker en hebben wij steeds schouder aan schouder gestaan, als er een Kon. Besluit was uitgevaardigd, als dat van 2 Maart 1904, waardoor de vrouwelijke ambtenaren bij de Post- en Telefoondienst op de dag van haar huwelijk haar gesalarieerde betrekking verloren, om dat Kon. Besluit weer ingetrokken te krijgen ; of, als er een wetsvoorstel aanhangig was gemaakt, dat de rechtsonzekerheid der arbeidende vrouwen nog zou bestendigen of vergroten, of dat op andere wijze haar belangen zou benadelen, om dan een grote protestbeweging daartegen op touw te zetten, zoals dat gebeurde na de indiening van het wetsontwerpHeemskerk in 1910, inzake ontslag vrouwelijke rijksambtenaren en onderwijzeressen bij het openbaar lager onderwijs, die in het huwelijk treden, die eindigde met de Nationale Protestvergadering in het Feestgeb. „Bellevue” te Amsterdam, op 29 Febr. 1912.

Mevrouw W. Drucker en ik zaten samen ook met Douariaire Klerck v. Hogendorp, als Presidente, in het Dag. Bestuur van de Nationale Vrouwenraad, die, als uitvloeisel van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, in 1898 in Nederland tot stand was gekomen.

Ook woonden wij geregeld de Jaarvergaderingen bij, niet alleen van de Nat. Vrouwenraad, maar ook die van de Ver. v. Vrouwenkiesrecht en van de Nat. Ver. v. Vrouwenarbeid, waardoor wij voortdurend al de gewichtige vraagstukken van de dag te onderzoeken kregen en steeds met elkander in kontakt bleven.

Vooral was dit het geval, toen na veel voorbereidende maatregelen en besprekingen, op initiatief van de „Ver. t. behartiging van de belangen der Vrouw”, op 1 April 1903 te Rotterdam het „Nat. Comité inzake Wettelike Regeling van Vrouwenarbeid” was opgericht, waarbij 8 Verenigingen waren aangesloten, die elk door één persoon, door de Vereniging aangewezen, daarin vertegenwoordigd waren.

Mevr. W. Drucker vertegenwoordigde de Vrije Vrouwenvereniging, Mevr. Th. P. B. Haver de Nat, Ver. v. Vrouwenarbeid, Mevr. Rutgers-Hoitsema de Ver. t. beh. v. d. belangen der Vrouw.

Ruim 11 jaar hebben wij toen onafgebroken samengewerkt, totdat eerst Mevrouw Haver ons door de dood ontviel en niet te vervangen was .... en kort daarna Mevrouw Rutgers door een ernstig auto-ongeluk genoodzaakt was haar funktie neer te leggen en zich aan alle sociale arbeid te onttrekken.... en nu Mevrouw W. Drucker, de onmisbare, is heengegaan.

En toch, die tijd van samenwerken is er geweest, heeft vruchten gedragen en met dankbaarheid mogen wij er op terugzien.

Het waren jaren van inspanning en hard werken, maar, als er gehandeld moest worden, liep alles vlug van stapel, zelfs dan, als de handtekening van al de aangesloten Verenigingen daarvoor nodig was .... en, de volmaakte harmonie tussen de 3 leden van het Dageliks Bestuur werd in al die jaren nooit verstoord.

In 1904 ontmoetten wij elkander ook weer vriendschappelijk als Afgevaardigden van Nederland op het Internationaal Kongres, dat van 11-18 Junie door de Internationale Vrouwenraad te Berlijn gehouden werd.

In 1906 zijn wij samen weer krachtig opgetreden voor het Comité naar aanleiding van het Kon. Besluit van 13 Juli 1906, dat op grond van Art. 4 der Arbeidswet door Minister Veegens was uitgevaardigd. Bij strenge toepassing daarvan zou een groot aantal arbeidsters in de aardewerken te Maastricht daardoor brodeloos gemaakt kunnen worden.

Mevrouw Drucker en ik togen toen naar Maastricht om in loco een onderzoek in te stellen. We bezochten daar de Société céramique met 600 arbeidsters en de Sphinx met 1086 vrouwen en meisjes en werden ook dadelijk in de gelegenheid gesteld onder 4 ogen met de arbeidsters te spreken en de vragen te doen die wij voor ons onderzoek graag beantwoord wilden hebben.

Gevolg hiervan was het ongehoorde feit, dat twee arbeidsters, weduwen die van haar 12e jaar af in de fabriek hadden gewerkt en resp. 5 en 7 kinderen hadden gekregen en grootgebracht, op eigen initiatief enige dagen later bij Min. Veegens op audiëntie gingen om hem namens al de arbeidsters, die door het Kon. Besluit getroffen zouden worden, te smeken haar de broodwinning niet te ontnemen.

Dit maakte indruk. In de pers werd het druk besproken en het optreden van die twee dappere, kerngezonde fabrieksarbeidsters heeft gunstige gevolgen gehad die nog steeds blijven nawerken.

Door onze ondervinding toen opgedaan en niet minder door onze besprekingen, beurtelings met Ministers, politieke Kamerfracties, leiders van vakverenigingen en de autoriteiten op het gebied van de arbeidsinspectie, waren wij tot de overtuiging gekomen, dat wij voortaan al onze krachten moesten inspannen om daar invloed te krijgen, waar niet alleen voor Nederland maar voor alle industrielanden de bepalingen der arbeidswetten internationaal worden voorbereid en vastgesteld. Nieuwe plichten dus, die weer in volle omvang op onze schouders werden gelegd. Mevrouw Drucker aarzelde geen ogenblik. Geld en geestkracht wilde zij offeren om de vrouw het recht op loonarbeid te doen behouden en daardoor tot ekonomiese onafhankelikheid te kunnen geraken.

Met dat doel voor ogen ondernamen wij in 1911 vol moed de reis naar Zweden, waar te Stockholm van 11-17 Junie het Intern. Kongres van de Wereldbond v. Vrouwenkiesrecht zou plaats hebben, nadat wij, door tussenkomst van Dr. Aletta Jacobs, van de Presidente, Mrs. Carrie Chapman Catt, de toestemming gekregen hadden, daar circulaires en convocaties in 3 talen te verspreiden voor de oprichting van een nieuwe Internationale Organisatie betreffende vrouwenarbeid, indien het Kongres er niet onder lijden zou.

Daar verrees toen werkelijk de lang gewenste Internationale Organisatie van Verenigingen en personen die tegenstanders zijn van afzonderlijke bescherming van Vrouwenarbeid onder de naam „Internationale Korrespondentie”. Het Int. Sekretariaat werd gevestigd te ’s-Gravenhage en Mevr. Rutgers als Algemeen Sekretares aangewezen. Finland, Zweden, Noorwegen, Denemarken en Hongarije traden dadelijk toe en wezen ook de vertegenwoordigster reeds aan. Met de andere landen Duitsland, Frankrijk, Engeland, Oostenrijk en Zwitserland moesten de onderhandelingen nog worden voortgezet.

Het was dan ook een grote overwinning, toen 4 Febr. 1912 het gewichtige, internationaal-feministiese dokument, het door 8 landen goedgekeurde beginselprogram en werkplan van de „Internationale Korrespondentie” op 17 Junie 1911 te Stockholm reeds ontworpen, ondertekend door Dr. Dagny Bang, praktiserend Arts te Kristiania (nu Oslo) voor Noorwegen, door Anna Lindhagen, redaktrice van het Soc. Dem. Vrouwenblad „Morgonbris” te Stockholm voor Zweden en door Mevr. Rutgers-Hoitsema, de Intern. Sekretares te ’s-Gravenhage, voor Nederland, eindelijk ter verzending aan de Post kon worden toevertrouwd.

In April 1912 spraken Mevr. Drucker en Mevr. Rutgers beiden weer op het Internationaal Feministies Kongres te Brussel, daartoe uitgenodigd door de Presidente, nu wijlen Marie Popelin, de eerste vrouwelijke Advokaat in België, die echter, omdat ze vrouw was, nooit voor de balie heeft mogen pleiten. Op de Jaarvergadering van de Nationale Vrouwenraad van Nederland, die in de Paasweek te Middelburg gehouden was, had zij met grote belangstelling en instemming het Verslag aangehoord dat daar vanwege het „Nat. Comité inzake Wettelijke Regeling van Vrouwenarbeid was uitgebracht en de besprekingen die daarop gevolgd waren. Nu hoopte zij, dat de toespraken van de beide spreeksters, in België wel bekend, de Belgiese vrouwen en arbeidsters zouden aansporen zich bij die „Internationale Korrespondentie” aan te sluiten.

Dat gebeurde nog diezelfde dag en Marie Popelin werd de vertegenwoordigster voor België.

Frankrijk trad eveneens weldra toe en werd vertegenwoordigd door Mme Duchesne, die te Parijs aan het hoofd 1 staat van een onderneming ,,’Entr’Aide” ten behoeve van linnen- en kostuumnaaisters.

Engeland trad ook definitief toe en werd vertegenwoordigd door Eva Gore Booth, te Manchester, de Sekretares van „the Women’s Trade and Labour Council”.

Finland benoemde Vera Hjelt uit Helsingfors, Inspektrice van de Arbeid, tot zijn vertegenwoordigster.

In September 1912 hebben Mevrouw W. Drucker en ik, en dat was een gewichtige stap, deelgenomen aan de Algemene Vergadering van de „Association Internationale pour la protection légale des Travailleurs”, te Zürich in Zwitserland en aan het Kongres ter regeling van de Huisindustrie, dat daaraan vooraf ging.

Het Nat. Comité had zich n.1. aangesloten in Nederland bij de „Ned. Ver. voor Wettelijke Bescherming van Arbeiders”, waarvan Dr. W. H. Nolens, lid van de Tweede Kamer, Voorzitter is, en persoonlijk waren wij ook lid geworden om de Bulletins en geschriften geregeld te ontvangen en om in de Internationale Vergaderingen van die | machtige, invloedrijke organisaties te kunnen protesteren tegen afzonderlijke bescherming van vrouwenarbeid.

Om goed beslagen op het ijs te komen en invloed te krijgen, hadden wij vooraf door de „Internationale Korrespondentie’ een brochure laten samenstellen ter verspreiding niet alleen in de aangesloten landen, maar vooral ook om dienst te doen op de Algemene Vergadering te Zürich. In die Verslagen die afkomstig zijn uit Zweden, Noorwegen, Denemarken, Frankrijk en Nederland wordt nadrukkelijk gewezen op de nadelige gevolgen van de afzonderlijke Bescherming van Vrouwenarbeid. Al die brochures werden gretig aangenomen en kwamen in goede handen.

Onze pogingen om daar invloed te krijgen zijn niet geheel vruchteloos geweest. Julie Arenholt, Inspektrice van de Arbeid in Denemarken, onze overtuigde geestverwante, heeft officiéél, als Afgevaardigde van de Deense Sektie, de Algemene Vergadering te Zürich bijgewoond. Hetzelfde voorrecht viel ook Mevrouw Rutgers-Hoitsema in de schoot, daar de Nederlandse Sektie te Zürich officieel vertegenwoordigd werd, behalve door de Voorzitter, Monseigneur Nolens, tevens Regeringsafgevaardigde en de deskundige Inspekteurs Van Tienen, De Vooys en Zaalberg, door Mevrouw Rutgers-Hoitsema, als plaatsvervangster van Anna Polak, de Direktrice van het Nat. Bureau van Vrouwenarbeid.

Bovendien waren daar ook officieel nog als gasten aanwezig Mevrouw W. Drucker, voor wie de Ned. Sektie, en Mme Duchesne, voor wie de Franse Sektie, een uitnodiging aan het Bestuur der Alg. Vergadering had moeten doen.

Dit was de eerste keer, dat in de Kommissie-vergaderingen en in de Alg. Vergadering van de Internationale Vereniging voor afzonderlijke Bescherming der Arbeiders de stem van vrouwen geklonken heeft, voor het eerst ook, dat er in de Algemene Vergadering een vrouw het podium beklom om in een stampvolle zaal een protest uit te spreken uit naam van duizenden vrouwen uit verschillende landen tegen afzonderlijke Bescherming van Vrouwenarbeid.

Zou dit de laatste keer zijn geweest?

De toekomst zal dit aan het licht brengen.

De oorlog, die kort daarop uitbrak, heeft niets dan verwoestingen aangebracht, allerwegen onheil gesticht, wantrouwen gekweekt en internationale samenwerking, ook die van de „Internationale Korrespondentie" stop gezet.

De oude pioniers in onze vrouwenbeweging zijn heengegaan of, door ouderdom of ziekte gebroken, tot strijden niet meer in staat.

Aan de jongeren zij het overgelaten een nieuwe maatschappij op te bouwen en wij moeten afwachten of er straks ook vrouwen klaar zullen staan om de vaan voor recht op arbeid en ekonomiese onafhankelijkheid ook voor de vrouw, uit de handen van de enkele overgebleven oud-strijdsters over te nemen, nog voordat zij allen ter ruste zijn gegaan.

Rijswijk (Z.-H.) 26 Desember 1925

M. Cohen Tervaert

Toch

Eens, het is lang geleden, woonde ik een gesprek bij tusschen Dr. J. Rutgers en een zijner vrouwelijke geestverwanten, die ernstige moeilijkheden had met 't Bestuur van een door haar zelve gestichte Vereeniging.

„Ge beschouwt dat verkeerd, wanneer ge U dat aantrekt”, zoo sprak onze betreurde vriend. „Hebt ge dan nooit gehoord van 't gebruik van die Indianenstam, waar de dochter volwassen verklaard wordt als zij haar moeder in ’t gezicht durft slaan ? Bij de heele stam heerscht dan groote vreugde, ook bij de moeder zelf, want haar kind heeft dan de bewijzen gegeven óók mensch te zijn. Begrijp toch dat ieder geslacht die behoefte moet voelen, ’t vorige in ’t gezicht te slaan. Wij ouderen moeten ons dat niet persoonlijk aantrekken, maar wijs zijn, en er ons in verheugen. Zij, die wij als kinderen kenden, worden nu ook menschen en gaan hun eigen weg”.

Wanneer ik over onze verhouding tot Mevr. Drucker denk, komt mij dat gesprek dikwijls voor den geest. Zij, de wegbereidster, de voorgangster, een moeder in veel opzichten voor de Beweging, die ook wij, vlak na haar, hebben willen dienen, zij heeft het moeten ervaren dat onze weg langs andere mijlpalen ging, dan die zij ons aanwees.

Maar wij zijn geen Indianen-dochters, en het was met smart, waarschijnlijk wederzijds, dat de nieuwe Beweging haar eigen weg zocht. Want zij was toch van de onzen, en wij wisten ons haar volgelingen.

Henriette E. Verweij Mejan

Feministe en Pacifiste

Heerlijk was het om met Mevrouw Drucker te hebben moeten werken en strijden! Men was in goed verheven gezelschap. Onder alle omstandigheden dezelfde voorname geest. Ik herinner mij Haar, staande op het podium, toen zij sprak op een der congressen van de eerste Tentoonstelling van Vrouwenarbeid en Zij, boven applaus of gefluit staande, Haar eerlijke, fiere overtuiging naar voren bleef brengen. Gij geniale, met Uw eigen geest en taal!

Woorden zijn niet bij machte om uit te spreken wat het verlies van Mevrouw Drucker beteekent, want zij was een Heldin! Zulke vrouwen zijn onmisbaar, althans in dezen slappen tijd.

Kan men één vrouw in Nederland noemen die Haar plaats in kan nemen ? Immers neen! Onvergetelijk zult Gij ons blijven. Wij danken U, dat Gij dat voor ons hebt willen en kunnen zijn!

Dat zij in later jaren ook veel pacifistische uitingen naar voren bracht, getuigen de volgende woorden, die zij op het Nationale Congres van het Nederlandsch Comité van Vrouwen voor Duurzamen Vrede, dat in 1917 in Den Haag plaats vond, .zei: „Laten wij toch niet denken, dat allen tegelijk van het Militairisme afstand zullen doen. Immers dat zal moeten afhangen van hen die steunen op en hun positie danken aan het militairisme en die zonder militairisme niets waard zijn. Alle landen tegelijk zullen er geen afstand van doen, dat geloof ik tenminste niet. Omdat zij dat niet zullen doen, moeten die enkelen die zich op het oogenblik tegen het militairisme verzetten, niet teruggehouden worden door hen, die zeggen, dat allen het tegelijk moeten doen . Door zulke vrouwen leert men de wereld liefhebben.

L. K. v. d. C.

In Memoriam Mevrouw W. Drucker
 
Eerst Mevr. Willekes MacDonald, nu Mevr. Drucker, het zijn zware slagen die ons vrouwen van Nederland in den laatsten tijd treffen. Hoeveel verschil er tusschen deze beiden ook heeft bestaan, verschil in levensomstandigheden en wellicht daardoor ook verschil in kijk op het leven, beiden hadden ééne groote, niet genoeg te waardeeren eigenschap gemeen: haar onvervalscht feminisme, het zich geven met al hare kracht en hare volle toewijding aan de belangen van de vrouw. Wat het zegt in dezen tijd van verslapping en onverschilligheid bij de meeste jongeren, juist nu vooral in ons land de gevaren voor het verloren gaan van wat met moeite door de wegbereidsters is opgebouwd, met den dag grooter worden ; deze veteranen in de vrouwenbeweging te moeten missen, wij ouderen beseffen het maar al te wel. En al heeft mevr. Drucker niet zooals mevr. MacDonald eene openbare functie bekleed, waar zij moeilijk te vervangen is, al zal oogenblikkelijk haar heengaan het meest intensief worden gevoeld in de door haar gestichte „Vrije Vrouwenvereeniging’’, wij anderen die hier buiten staan voelen het toch als een groot gemis, dat we voortaan bij alles wat wij in het belang der vrouw trachten te verkrijgen, den eerlijken steun van mevr. Drucker zullen moeten missen. Al past dankbaarheid, dat deze strijdster voor de vrijmaking der vrouw tot op zulk een hoogen leeftijd dit met kracht kon blijven volhouden, als wij haar nog telkens als het haar noodig voorkwam in eene vergadering hoorden debatteeren, maar vooral, als we om de 14 dagen weer lazen hoe dit klare verstand the topic of the day belichtte met eene helderheid, waarop menig manlijk journalist jaloersch kan zijn, dan stelden wij ons voor dat haar 80ste verjaardag een groot feest zou worden in de Nederlandsche vrouwenwereld. Het heeft helaas niet zoo mogen zijn. Aan het gevoel van grooten weemoed dat ons bij haar heengaan vervult, paart zich tevens dat van dankbaarheid voor het voorbeeld, dat zij ons heeft gegeven: een voorbeeld van strijden zonder iets voor zichzelf op het oog te hebben: een voorbeeld van werken met groote toewijding en onverflauwden ijver voor wat men nuttig en noodig oordeelt in ’t algemeen belang met eerlijke middelen en zonder aanzien des persoons.

Ik heb mevr. Drucker pas beter leeren kennen in den oorlogstijd, toen zij als presidente der „Vrije Vrouwenvereeniging’’ het initiatief nam tot de oprichting van het Vrouwencomité voor de Distributie. Niet in de groote vergaderingen met het geheele comité uitte zich hare kracht ’t meest, maar in de meer intieme bijeenkomsten te haren huize van het Dagelijksch Bestuur. Hoe waren wij daar vaak in bewondering voor dat scherpe verstand en helder oordeel, gepaard aan zulk een toch echt vrouwelijk gevoel. Hoe kon zij daar de dingen soms met een enkele opmerking in ’t juiste licht plaatsen; hoe wist zij de te heftige elementen vaak, zonder hen te kwetsen, te doen gevoelen dat zij alles te eenzijdig bekeken, slechts ten opzichte van ééne categorie in onze samenleving, om ten slotte eigen opvatting te doen zegevieren, waardoor al de buitensporige eischen werden gebracht binnen perken die voor verwezenlijking vatbaar schenen. Daar zijn banden van vriendschap gesloten, die niet meer verbroken zijn.

Ik weet niet, wat ik in die dagen het meest bewonderde in mevr, Drucker: haar altruïstisch voelen, of hare groote belezenheid en grondige kennis onzer wetten en de toepassing van deze.

Als soms een enkelen keer toevallig door een gesprek een tipje van haar eigen leven werd opgelicht, dan leerden wij begrijpen, hoe deze vrouw eene strijdster was geworden tegen het vele onrecht dat kerkelijke en burgerlijke wetten nog toelaten dat de vrouw wordt aangedaan.

Opheffing der maritale macht, ik zou bijna durven zeggen: het was mevrouw Drucker’s stokpaardje. Zij, R.-Katholiek opgevoed, zooals zij in het laatste door haar geredigeerde Evolutie-nummer van 2 Dec. j.1. nog schreef in haar antwoord aan den R.-Katholieken redacteur van „Nieuw Nederland ”, doet hierin nog eens weer uitkomen hoe in het sacrament van ’t huwelijk in de R.-K. kerk „het masculinisme tot waanzin is opgevoerd.”

In haar laatsten wil heeft mevr. Drucker nog een voorbeeld ter navolging gegeven: drie vrouwen zijn hare executrices-testamentair, met als eerste hare trouwe ver' zorgster en gezellin van zoovele jaren.

Moet het deze wegbereidster niet in den laatsten tijd dikwijls droef te moede zijn geweest, als zij zag, hoeveel verloren ging van wat scheen voor altijd als een recht verkregen? Maar haar voorbeeld van moedig volhouden tot ’t einde toe zal, wie wellicht de moed ging ontzinken, aansporen tot krachtigen weerstand. Wanneer de jongeren dit leeren begrijpen als een noodzakelijk iets, weten wij dat al dat werk voor de vrouw toch ten slotte rijpe vruchten zal dragen. Mevr. Drucker’s leven en streven is zeker niet vergeefsch geweest.
 
---
 
Het is goed gezien van degenen die mevr. Drucker het naast hebben gestaan, dat „Evolutie” met het verscheiden van hare stichtster zal ophouden te bestaan. Met eene andere redactrice zou trouwens „Evolutie” niet de echte „Evolutie” meer kunnen zijn.

Nu wij voortaan die pittige opmerkingen in de haar eigen stijl zullen missen, nu we niet meer kunnen grijpen naar haar blad, om, zooals bij mij zoo vaak het geval was, ons te vermeiden in dien raken kijk op de dingen van den dag, die wij wel zoo voelen, doch de gave missen ze zóó te uiten, zullen wij toch nog dikwijls denken aan die eerlijke strijdster voor vrouwenrechten, die tevens de vrouwen ook zoo flink wist te wijzen op hare plichten.

Wij zullen vol piëteit hare gedachtenis in ons geheugen prenten, omdat zij was eene zeer bijzondere hoogstaande vrouw, die haar leven heeft gewijd aan de belangen van allen, voor wie zij meende dat betere rechten verkregen moesten worden

W. Wijnaendts Francken-Dyserinck

Een onverdacht oordeel

„Wat ik van haar aangehaald vond in „De Vrijheid”, heeft me toch opnieuw den indruk gegeven dat Mevrouw Drucker verduiveld kranig schreef. Het heeft me altijd gespeten, dat ze geen grootere rol in de journalistiek heeft gespeeld. Het was gewenscht dat er meer waren als zij, die de dingen onomwonden durfden zeggen. Maar ja, natuurlijk, dan willen ze je nergens! Aan heilige huisjes moet je nooit raken en zeker niet in ons land, ’k Zou haar graag eens ontmoet hebben en met haar gepraat. Niet over de vrouwenbeweging, dat spreekt van zelf, maar over de andere onderwerpen waar ze over schreef. Een buitengewone vrouw, nu ja, dat kun je van een zuster van Drucker ook verwachten”.

Aldus een spontane uiting van een .... bestrijder van de vrouwenbeweging, uitgesproken onder de Kerstklokken van een restaurant in de residentie, terwijl het strijkje op verzoek de oude „musica prohibita” deed hooren.

Een zeker wel onverdacht oordeel van een man, die „het feminisme” uit den booze acht, maar ruim genoeg denkt om een vrouw, die wat beteekent, te kunnen waardeeren, ondanks haar zeer wel uitgesproken „feministe” zijn. Met dat al met blindheid geslagen, als nog talloozen, die, uit welke motieven dan ook, tot de tegenstanders van de vrouwenbeweging behooren of wel de resultaten aanvaarden, zonder eenig begrip hoe we langzaam voortkolvend eindelijk zoover gekomen zijn. Een grootere rol in de journalistiek 1 Alsof die voor Mevrouw Drucker bereikbaar geweest zou zijn, zonder dat er eerst die bespotte en gevreesde en militante feministe ware geweest, die het pionierswerk verrichtte en het voor andere vrouwen en zichzelf mogelijk maakte, tenminste op een bescheiden plaats, in de pers haar denkbeelden te ontvouwen ! Dacht men soms dat als ze geen „feministe” ware geweest, geen „heilige huisjes” had aangetast, alleen maar uitstekend al de vragen van den dag, de belangen van haar land en volk had belicht, dat haar dan, aan welk dagblad ook, een leidende rol zou zijn toebedeeld ? En op hetzelfde oogenblik dat ik gauw m’n potlood uithaalde en op het menu de woorden dankbaar vastlegde, die door m’n overbuurman werden gesproken, heb ik me afgevraagd, hoe een bioloog wel denken zou over een bakvisch die met beminnelijke inconsequentie zeggen zou : „ik vind het zoo jammer dat de rozen niet milder bloeien dezen zomer! Waarom is de aarde ook niet vochtig ? dat hebben ze noodig de struiken. Maar die lamme regen, neen, die moest er niet zijn”.

Op iedere vrouw, wier leven zich binnen een minder eng kringetje behoefde af te spelen, op iedere vrouw, die in ruime mate van de rozen geplukt heeft, die bloeien konden omdat de stortbuien en zwiepende stormvlagen der rasechte feministen de aarde vruchtbaar maakten en houden, rust een plicht van dankbaarheid tegenover een figuur als Mina Drucker. Daarom had niet alleen Suze Groeneweg, maar hadden alle vrouwelijke Kamerleden in de eerste plaats, van welke richting dan ook, op Westerveld aanwezig moeten zijn. Zelfs als de plechtigheid als zoodanig tegen haar overtuiging was. Eigen meening over j en eigen waardeering van de padvindsters heeft men ! opzij te zetten, wanneer het oogenblik daar is om te getuigen : de weg, dien gij gebaand hebt, wij hebben dien gebruikt. Dan kan zelfs ieder oordeel ter zijde worden gelaten. Want wie bijna tachtig jaar wordt als Mevrouw Drucker, kan bijna niet juist meer beoordeeld worden. Omdat nagenoeg niemand meer zich uitspreken kan, die haar kende en waarnam in de jeugdjaren, als het harde j leven den oorspronkelijken karakteraanleg nog niet gevormd, noch ook zoo vaak vervormd heeft. Zoo als men met 18, 20, 25 jaar tegenover z’n idealen staat en óf ' men op dien leeftijd idealen heeft en tracht die in daden voor z’n medemenschen om te zetten, dat is toch eigenlijk beslissend voor iedere figuur, dat is de toetssteen, ook voor de „gevestigde reputatie”. Te weinig vinden we dien kern in de meeste in memoriams. Ook ik sta hier machteloos. Mevrouw Drucker was halfweg haar leven eer ik haar leerde kennen. Slechts een eerbiedig vaarwel, met een zweem van weemoed dat er onopgelost misverstand moest blijven en de hoop, dat er onder hen of haar die zijn uitgenoodigd de overledene de eer te geven, die haar zoo ten volle toekomt, althans een moge zijn, die uit eigen herinnering het jonge meisje aan den opgang van het leven moge hebben gekend. Dat zij toen reeds „een persoonlijkheid” moet zijn geweest, staat wel vast.

Ch. L. Polak-Rosenberg

Dat wij Mevrouw Drucker moeten missen, is hard en het valt moeilijk ons daarin te denken. Zij was een figuur, zooals er slechts zeer weinige zijn. Haar idealen had zij lief, het onrecht haatte zij. Fel streed zij voor wat zij recht vond en scherp was haar zwaard, maar wat zij treffen wilde was de zaak, nooit de persoon, en dat maakte haar van een warme, echte menselijkheid.

Voor ons jongeren een voorbeeld : een vrouw om in bewondering en genegenheid aan te blijven denken.

M. Wibaut-Berdenis van Berlekom

Mevrouw W. Drucker

Zij streed voor de bevrijding der vrouw met den inzet van geheel haar sterke persoonlijkheid ; geen haar breed week zij voor de verguizingen en den spot, die zij als pionierster op dien moeilijken weg ontmoette. Maar haar zéér sterke individualiteit voerde haar ook op de klippen van het individualisme; zoo werd zij tegenstandster en bestrijdster van de sociaal-democratie, wier doel het toch is den mensch te bevrijden uit iedere verdrukking van ras, klasse of sekse. Vonden wij, sociaal-democratische vrouwen, haar op politiek gebied dus als tegenstandster tegenover ons, zoo zullen wij nooit vergeten wat zij deed als dappere zelfstandige strijdster voor de zaak der vrouw, die ook onze zaak is, waaraan zij zich gaf tot aan haar laatsten levensdag. Wij danken haar.

Haar vast vertrouwen in de maatschappelijke ontwikkeling, die ook de vrouw naar de overwinning leiden moet, moge velen, die haar herdenken, moed geven bij den zwaren strijd dien de vrouw nog te voeren heeft voor haar algeheele ontvoogding.

Aletta H. Jacobs

Met Wilhelmina Drucker is een leven van gestadig werk in het belang der vrouw heengegaan. Uit eigen bittere levenservaring heeft zij de achterstelling der vrouw in bijna elk opzicht leeren kennen. Dat heeft er haar toegebracht, toen financieele omstandigheden haar dit mogelijk maakten, al haar tijd, haar energie en haar pen in dienst te stellen van die hervormingen, die noodig waren om andere vrouwen een beter levenslot te verzekeren.

Gelukkig heeft Mevr. Drucker een mooien levensavond gehad. Veel waarvoor zij heeft gestreden, heeft zij zien verwezenlijken en te midden van haar nog steeds werkzaam leven, is zij kalm ingeslapen. Ouderdom, met zijne tallooze gebreken, heeft zij niet gekend.

Het is te hopen dat zij hare herinneringen uit haar lang leven heeft opgeschreven, zoodat die nog later gepubliceerd kunnen worden. Ongetwijfeld zal daaruit veel leering getrokken kunnen worden. De laatste helft van de vorige en het eerste kwartaal van deze eeuw, waren voor de geheel veranderde en verbeterde positie der vrouw van zoo groot gewicht en zij, die daaraan zoo’n groot aandeel had, moet wel over veel gegevens beschikken, die voor de geschiedenis der vrouwenbeweging van belang zijn.

Moge de jongere generatie willig en krachtig genoeg zijn om den strijd voor wettelijke, maatschappelijke en economische gelijkstelling van man en vrouw voort te zetten, zoodat niet weder verloren gaat wat met zooveel offers is opgebouwd.

W. van Itallie van Embden

Begin en einde van een interview tusschen mevr. W. van Itallie van Embden en mevr. W. Drucker

Onder ’t zoeken naar het huisnummer in den langen straatbuitenweg, die nog niet groote-stad was, en niet langer dorp, stelde ik mij haar voor de „strijdster”, zooals ze in mijn jonge jeugd uit de geïrriteerde gesprekken der volwassenen, voor mijn wat beangste oogen verscheen. Een soort vrouwelijke boeman, geweldig navolgster van Mina Krüseman - die voor de ouderen het hoogtepunt van rumoerige onvrouwelijkheid verpersoonlijkte - met naast haar mevrouw Haver, en in de verte snel aanstormend Aletta Jacobs. Een quartet, waarmee ik als geestelijke verschijning, in mijn nevelige overpeinzingen niet goed raad wist, maar dat je, in zijn lichamelijke incarnatie als „fijnvoelende jonkvrouw” een flink eind uit den weg behoorde te blijven.

Toen ik Mina Drucker een dertigtal jaren later ontmoette op vergaderingen.... hoe sloeg toen de werkelijkheid dat valsche beeld aan stukken ! Een waardige vrouw, met een diepe, innerlijk bewogen stem, die niet te veel sprak, maar goed, en de aandacht boeide van welke soort vergadering ook. ’t Laatst mocht ik met haar meewerken bij ’t opstellen van ’t rapport „Moederschapszorg”, uitgaande van den Vrouwenraad. Leden o.a.: mevrouw Doorman -Kielstra, ds. Heldring, Dr. van Bruggen, mevr. Cohen Tervaart, Mr. Frida Katz, mej. Dudok van Heel. De tijden waren veranderd! Als een symbool bijna schijnt de samenstelling van deze commissie, waarin de oude strijdster een zoo geëerd en zoo aandachtig toegeluisterd lid was.

---

„Evolutie heeft u geen aardsche schatten opgebracht!”

„’t Heeft zichzelf nooit bedropen. Toen we begonnen kostte de oplaag per maand dertig gulden; nu tachtig, ’k Wil het volhouden. Als ik niet al te lang meer leef, kan dat ook. Maar och, mijn pleizier er in is weg, na Haver’s dood. Hoe dankbaar ben ik om haar, dat ze zoo vroeg stierf; hoeveel wereldleed is haar bespaard gebleven. We hebben ’t zien aankomen. We hebben getracht te waarschuwen. De menschen begrijpen eerst op ’t oogenblik, dat de boel misloopt. We zagen de botsing naderen; de overbevolking riep die automatisch op.”

„Uw strijd voor de beperking der geboorten.”

„Er zijn te veel menschen. Ze kunnen niet allen voldoende verdienen om te leven. De industrieën worden opgezweept, de behoeften geprikkeld Er is een grens. De staatslieden hopen: „’t zal nog wel rouleeren.” ’t Zal wéér botsen. Ook binnen de klassen, tusschen de individuen. In letterlijk alle vakken heerscht een beangstigend „te veel” aan aanbod. En toch drijven de „ethischen”, de „godsdienstigen”, de gedachteloozen al maar naar groote gezinnen. Een dure, dure verblinding.

Gemakkelijk ontsprongen de woorden uit de voedende bron van denken en voelen. De oogen keken vér als door de muren heen. „Systemen : socialisme, bolsjewisme, facisme, ze zullen niet helpen. Menschen blijven menschen, onder élk systeem ; je kunt ze niet in bepaalde vormen gieten. En de beste moeten leven, niét de zwaksten. Dat vergeten de hervormers! Zij rekenen naar de besten. Daar zit de tragische fout.”

Een zwijgen. De ver-ziende oogen ontdekten de kamer weer, en daarin het bezoek. „Nu heb ik u wel genoeg verteld, Feitelijk veel te veel. U weet: geen publicatie bij mijn leven. Geen reclame. Later? Acht u het nuttig? Een vaarwel van over het graf ? In géén geval een mooie peroratie, mevrouw. Ik haat die onderlinge vrouwenophemelarij: „vlei je mij, ik vlei je weer.” - Wilt u gaan ? Wat hebt u daar een aardig dasje, met de flobertsteek gebreid. Stop het goed in; ’t is buiten koel”.

Geen peroratie. Een eerbiedige afscheidsgroet aan den „mènsch”, die is heengegaan.

Antoinette Tuininga

Gij, fiere strijdster voor het recht der vrouw,

Die onvermoeid Uw krachten hebt gegeven,

Eerbiedig breng ik hulde U en dank,

Voor Uw ons toegewijd en heilig werken.

Gij hebt nooit roem gewenscht noch eer. Trots hoon

En spot der massa schreedt Gij rustig verder,

Ons voerend bij het licht van Uw flambouw,

Naar ’t blijde land, waar vrede en vrijheid wonen.

Cl. Mulder van de Graaf-de Bruijn

Voor mij, misschien meer dan voor vele anderen, is het heengaan van Mevrouw Drucker een groot verlies. Mijn sympathie ging naar haar toe, om haar onkreukbare eerlijkheid, haar bijzonder helder, nuchter verstand, het absoluut ontbreken van alle ijdelheid; maar, daarnaast was zij mijn steun in mijn strijd tegen het gaan van de vrouwen in de politieke partijen, Was ik strijdens moede, ging ik wankelen in mijn opvatting, het was bij haar dat ik steun vond voor mijn meening. En thans is zij niet meer.

Moge haar geest mij schragen en moge ik aan de hand van het laatste, door haar geredigeerde, nummer van „Evolutie”, blijven prediken, dat de vrouwen slechts dan hare belangen kunnen behartigen, wanneer ze zich vereenigen in onafhankelijke vrouwengroepen. Ik weet dan, dat ik ook daarmede in haar geest werkzaam ben, dat ik de richting vervolg die mede door haar is aangegeven.

Betsy van den Bergh-Willing

Helaas, heden verschijnt ’t laatste nummer van „Evolutie”, van het blad, waarin onze goede Mevrouw Drucker geregeld tot ons sprak, ons aanmoedigde, ons voorlichtte.

Haar geschreven, haar gesproken woord zullen wij niet meer zien, niet meer hooren.

Haar stem is verstomd, haar pen ligt neder !

Toch zullen wij deze pionierster niet vergeten! Haar nagedachtenis zal in onze dankbare herinnering voortleven ! Haar voorbeeld zal ons stalen.

Het voorrecht, dat ik had om haar op 26 Sept. j 1. bij de vergadering van den Vrouwenraad nog in mijne woning aan onzen disch te zien, terwijl we ’s middags nog genoten van haar helder, zakelijk betoog, waardeer ik zeer, en haar beeld, dat vereeuwigd is op een foto dien dag genomen, blijft voor mij het laatste souvenir van deze bijzondere vrouw.